Date: Якшанба Январь 14 2007 02:49
From: Mashrab Kuvatov kmashrab@uni-bremen.de
To: foss@ictp.uz
Cc: "Damir Amirov" damir.amirov@ictp.uz, "floss-uz-l10n" floss-uz-l10n@googlegroups.com
Ҳурматли ICTP.uz бошқаруви,
мен яқинда "Ўзбекистон тараққиёти учун эркин ва очиқ кодли дастурий таъминотдан фойдаланиш" деб номланган ҳужжатни ўқиб чиқдим. Ҳужжат 43 бетдан иборат бўлиб координатор Дамир Амириов, экспертлар Эрик Ерзин, Владислав Михайликов ва таржимон Зафар Рахимжонов томонидан яратилган. Қуйида у ерда ёзилган нарсалар ҳақида ўзимнинг фикримни билдирмоқчиман.
Ҳужжат катта ишнинг натижаси эканлиги яққол кўриниб турибди. Умуман олганда, ҳужжатда берилган шарҳ ва тавсиялар унинг номида келтирилган мавзунинг деярли ҳар томонини ёритади. Уни, бу иш Ўзбекистонда биринчи марта бажарилаётганини назарга олсак, муваффақиятли дейиш мумкин.
Ҳужжатда камчилик ва ноаниқлик ҳам учрайди. Мен учун жуда ноқулай бўлган нарса, бу ишлатилган тил бўлди. Ҳужжат аслида рус тилида ёзилганлиги ва уни компьютер соҳасидан узоқ бўлган киши таржима қилганлиги ўқувчига яққол кўриниб турибди. Ҳужжатда ишлатилган ўзбек тилини тушуниш жуда қийин. Унинг кўп жойларида ҳатто мавзу билан таниш бўлган кишилар учун тушунарсиз гап ҳатто бутун параграфлар учрайди. Ишлатилган атамалар ҳозиргача Линуксни Ўзбекистон учун маҳаллийлаштириш ишларида қўлланилган атамалардан анча фарқ қилади. Масалан, "тизимли маъмур" нималигини аниқлаш учун бир неча дақиқа вақтим кетди.
GNU лицензиясининг энг муҳим шартларидан бири, яъни дастурларни тарқатишда, сотиш ёки бепул йўлидан қатъий назар, унинг дастлабки коди ҳам албатта фойдаланувчига тарқатилиши ҳужжатда менимча орқа фонда қолган. Бу эркин дастурлар оламининг ва унинг ҳозирги муваффақиятининг асоси ҳисобланади. Ҳужжатда ушбу шартга асосида урғу бериб ўтиш керак. У фақат ҳужжатнинг "ЭОКДТга кириш" ва "Илова 1" қисмларида бир оғиз айтилиб ўтилган. Менимча ҳужжатда эркин дастурларнинг бепуллигига кўпроқ урғу берилган.
Ҳужжатнинг 14-чи бетида мен ёзган мақоладан бир неча парча келтирилган. Мен уни ўзбек ва рус тилларида ёзганман. Афсуски, ҳужжатда русчасидан ўзбекчага эркин таржима қилиниб берилган. Манба сифатида ҳам русча мақоламнинг манзили берилган. Дарвоқе, кўрсатилган манзил мавжуд эмас. Ўзбек тилида ёзилган "Линукс ўзбекча гапиради" мақоланинг манзили қуйидагича: http://www-user.uni-bremen.de/~kmashrab/freax.homelinux.net/articles/linux-speaks-uzbek.php.html
Илова 1-да берилган маҳаллийлаштириш ҳақидаги қисм ҳақиқатга тўғри келмайди. У ерда қуйидаги айтилган:
Маҳаллийлаштириш масаласи фақат таржима билан чекланмайди, бунинг фақат таржима дастурий таъминотни маҳаллийлаштириш жараёнида одатда арзимаган жойни эгаллайди. Мослаштиришнинг намунавий мсалаларига миллий валюта белгиларини, вақт ва санани ифодалашни қабул қилинган форматларини ҳамда матнларни алфавит саралаш қоидаларини ишлатиш киради.
Айтганимдек, бу ҳақиқатга тўғри келмайди. Юқорида айтилган пул, вақт, сана ва ҳоказони белгиловчи мосламалар биринчи ўринда бажарилади. Акс ҳолда, операцион тизимга тил ва давлат маълум бўлмайди. Бундай иш Ўзбекистон ва ўзбек тили учун Линукс ОТда аллақачон 3-4 йил аввал бажарилган. Пул, вақт, сана ва ҳоказони кўриниши ҳар ой ўзгармайди, аммо дастурларга деярли ҳар куни ўзгариш киритилади. Дастурларнинг янги версиясида табиий экранда кўринадиган хабарлар ҳам ўзгаради. Уларнинг таржимасини ҳам мос равишда янгилаб туриш шарт. Бундан ташқари ўзбек тили компьютер соҳасида ривожланмаган у учун ҳеч қандай кўрсатма, андоза ёки мутахассис йўқ. Мен маҳаллийлаштириш ишларида таржима қилишни биринчи ўринга қўяман.
Илова 2-да Линукс дистролар ҳақида берилган жадвалда субъектив ва ноаниқ маълумот берилган. Масалан, "ҲА жавоби" ва "ҚАРШИ жавоб" устунларида берилган маълумот экспертларингизнинг шахсий фикри. Уларга ҳамма ҳам қўшилмайди. "Эркин юклаб олиш" устунида ноаниқ ёки эскирган маълумот берилган. Масалан, Mandriva Linux ОТни ҳар доим FTP-сервер орқали ўрнатиш мумкин эди, Ubuntu Linux ОТни энди бепул компакт-дискда олиб бўлмайди. Ушбу жадвални ҳужжатдан олиб ташлашни маслаҳат бераман.
Ҳужжат MS Word ва Acrobat Distiller ёрдамида яратилган, бу дастурлар эркин эмас. Буни илова қилинган расмда кўрса бўлади. У ерда ҳужжат ҳақида маълумот KPDF ёрдамида кўрсатилган. Буни мен ароқхўр ота ўғлига ароқхўр бўлиш яхши эмаслиги ҳақида насиҳат беришига ўхшатаман. Хуллас, агар бошқаларга эркин дастурлардан фойдаланиш ҳақида маслаҳат бермоқчи бўлсангиз, биринчи ўринда улардан ўзингиз фойдаланишингиз керак. Акс ҳолда, сўзларингизни ҳеч ким жиддий қабул қилмайди. Ҳеч бўлмаганда, ҳужжатни Windows ва OpenOffice.org ёрдамида яратса бўлар эди.
Салом билан,
Машраб.
PS. Ушбу хатни мен блогимга ҳам қўяман. Уни қуйидаги манзилда ўқиш мумкин: http://mashrab-kuvatov.blogspot.com/
Қўшимча:
Муҳокаманинг давоми бу ерда ва бу ерда.
2 comments:
Ҳурматли Машраб Қуватов,
Аввалан бор, бизнинг Лойиҳа томонидан тайёрланган ва 20.03.2006 да чоп этилган "Ўзбекистон тараққиёти учун эркин ва очиқ кодли дастурий таъминотдан фойдаланиш" номли ҳужжат бўйича билдирган фикрларингиз учун миннатдормиз. Дарҳақиқат, ўзингизга маълум бўлганидек, охирги йилларда бу йўналиш ўзига жуда муҳим эътиборни жалб этиб келмоқда, ва у борган сари ўсиб бормоқда.
«Ҳужжатда камчилик ва ноаниқлик ҳам учрайди. Мен учун жуда ноқулай бўлган нарса, бу ишлатилган тил бўлди. Ҳужжат аслида рус тилида ёзилганлиги ва уни компьютер соҳасидан узоқ бўлган киши таржима қилганлиги ўқувчига яққол кўриниб турибди. Ҳужжатда ишлатилган ўзбек тилини тушуниш жуда қийин. Унинг кўп жойларида ҳатто мавзу билан таниш бўлган кишилар учун тушунарсиз гап ҳатто бутун параграфлар учрайди. Ишлатилган атамалар ҳозиргача Линуксни Ўзбекистон учун маҳаллийлаштириш ишларида қўлланилган атамалардан анча фарқ қилади. Масалан, "тизимли маъмур" нималигини аниқлаш учун бир неча дақиқа вақтим кетди.»
Албатта ҳужжатда ўзига яраша камчиликлар учраши мумкин ва биринчи навбатда рус тилида ёзилганлиги сабаблари ҳам бор, буларга шу масала бўйича мавжуд маълумотлар асосан рус ва инглиз тилларидаги веб манбалардан олинганлиги, ва ушбу маълумотлар асосида иш олиб борган одамлар ҳам рус тилида гаплашадиган мутахассислар бўлганлигини киритиш мумкин. Бироқ, шуни инобатга олиш керакки, ўша сиз ва биз оммага эълон қилаётган ўзбекча «EastLinux»ни асосчиларидан бири ҳам ушбу ҳужжатнинг муаллифи бўлмиш Владислав Михайликов ҳисобланади. Лекин билганимиздек, ўзбек тили бой тил бўлса ҳам янги кириб келаётган атамалар (айниқса АКТ соҳасида) бўйича анча саволлар туғилмоқда, мисол ҳалигача русча «ссылка» (link) сўзини ҳар хил таржимасини қўллашади (мурожаат, ишорат), ёки бўлмаса русча «перемычка» (jumper) ва «доступ» (access) сўзларига аниқ таржима этиш қийин. Кўриб турганинингиздек, бу масалада ҳали анча ишлар олиб бориш керак.
«GNU лицензиясининг энг муҳим шартларидан бири, яъни дастурларни тарқатишда, сотиш ёки бепул йўлидан қатъий назар, унинг дастлабки коди ҳам албатта фойдаланувчига тарқатилиши ҳужжатда менимча орқа фонда қолган. Бу эркин дастурлар оламининг ва унинг ҳозирги муваффақиятининг асоси ҳисобланади.
Ҳужжатда ушбу шартга асосида урғу бериб ўтиш керак. У фақат ҳужжатнинг "ЭОКДТга кириш" ва "Илова 1" қисмларида бир оғиз айтилиб ўтилган. Менимча ҳужжатда эркин дастурларнинг бепуллигига кўпроқ урғу берилган.»
GNU шартлари масаласи бўйича, биз ҳужжатда бепуллик сўзини деярли ишлатилмаган («бепул» сўзи фақат 2 мартда ишлатилган), ва кўпроқ «эркин» ҳақида маъно асосида гап юритилган, албатта бепул дастурий таъминотлар ҳам бор, лекин бу оддий ҳол эмас. Ҳужжатни мақсади ЭОКДТ ни деярли ҳамма ютуқларига (хавфсизлик, очиқ стандартлар, маҳаллийлаштириш, иқтисодий афзалликлари) кўрсатиб бериш.
«Илова 2-да Линукс дистролар ҳақида берилган жадвалда субъектив ва ноаниқ маълумот берилган. Масалан, "ҲА жавоби" ва "ҚАРШИ жавоб" устунларида берилганмаълумот экспертларингизнинг шахсий фикри. Уларга ҳамма ҳам қўшилмайди. "Эркин юклаб олиш" устунида ноаниқ ёки эскирган маълумот берилган. Масалан, Mandriva Linux ОТни ҳар доим FTP-сервер орқали ўрнатиш мумкин эди, Ubuntu Linux ОТни энди бепул компакт-дискда олиб бўлмайди. Ушбу жадвални ҳужжатдан олиб ташлашни маслаҳат бераман»
2-чи Иловадаги маълумотлар сиз айтиб ўтганингиздек ҳужжатни тайёрлашга жалб этилган экспертларнинг фикр ва хулосалари асосида тайёрланган. Лекин, айни шу сабабли бу масала бўйича тегишли изоҳ берилиб ўтган «Бу нашрда келтирилган қарашлар муаллифларнинг фикрларини ифодалайди ва Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тараққиёт Дастури нуқтаи назари билан мос келмаслиги мумкин» (2-чи бет).
Маълумотларни эскирганлиги масаласига келганда, шуни инобатга олиш керакки, юқорида кўрсатилгандек, ҳужжат 2006 йил 20 мартда чоп этилган ва албатта 1 йил мобайнида ўзгаришлар рўй бериши табиий ҳол. Ubuntu бўйича биз яқинда (декабр, 2006) 100 дан ортиқ компакт-дискларни олдик (https://shipit.ubuntu.com/). Ушбу ҳолатлардан келиб чиқиб, бизда сиз билдирган фикрларингизга нисбатан аниқ тушуниш содир бўлмади.
«Ҳужжат MS Word ва Acrobat Distiller ёрдамида яратилган, бу дастурлар эркин эмас. Буни илова қилинган расмда кўрса бўлади. У ерда ҳужжат ҳақида маълумот KPDF ёрдамида кўрсатилган. Буни мен ароқхўр ота ўғлига ароқхўр бўлиш яхши эмаслиги ҳақида насиҳат беришига ўхшатаман. Хуллас, агар бошқаларга эркин дастурлардан фойдаланиш ҳақида маслаҳат бермоқчи бўлсангиз, биринчи ўринда улардан ўзингиз фойдаланишингиз керак. Акс ҳолда, сўзларингизни ҳеч ким жиддий қабул қилмайди. Ҳеч бўлмаганда, ҳужжатни Windows ва OpenOffice.org ёрдамида яратса бўлар эди»
Ҳужжатни тайёрланишида қўлланган таъминотларга келсак, илк ҳужжат OpenOffice.org Writer ёрдамида тайёрланган. ICTP Лойиҳаси, ушбу ҳужжат билан, оммада ЭОКДТни мажбурий татбиқ этиш ва ишлатиш ғоясини олдинга сурмаган, балки тижорий дастурий таъминотларга, ҳозирги кунда, жуда яхши ўрнини боса оладиган эркин ва очиқ кодли дастурий таъминотлар борлигига этиб беришни талаб этган, ва билдирилган таклифлар Ўзбекистондаги айни кунда интеллектуал ҳуқуқини ҳимоялаш ва иқтисодий имкониятлар ҳолатларидан келиб чиққан. Шунга урғу бериш керакки, ҳар бир ташкилот қайси дастурий таъминотни ишлатиш бўйича қарор қабул қилиш ҳуқуқи эркиндир. ICTP лойиҳасида интеллектуал ҳуқуқини ҳимоялашга бўлган муносабати ва мавжуд бўлган иқтисодий имкониятларидан келиб чиқадиган бўлсак, ҳам тижорий дастурий таъминотларни ҳам ЭОКДТларини ишлатиш мужассамлаштирилган. Шу сабабли сиз билдирган «арақхўр» мисоли жуда ноўринли.
Албатта сизнинг мақолангиз бўйича, айтиб ўтилгандек, мутахассислар, рус ва инглиз манбаларидан ишлатганликлари сабабли, ўзбек тилида ёзган мақолангиздан фойдаланилмаган бўлиши мумкин.
Юқорида айтиб ўтилгандек, ЭОКДТ масаласи бўйича очиқ мулоҳаза олиб келгани ҳужжат яратилишидан кўзланган мақсадига эришилганлигимизнинг аломатидир. Лекин шу ерда биз алоҳида айтиб ўтишимиз керакки, ЭОКДТ бўйича тайёрланган ҳужжат, ICTP нинг ЭОКДТни тарғиб этиш бўйича олиб бораётган ягона иши эмас.
Деярли 1-2 йил аввал, ўзингиз билганингиздек, ЭОКДТ ҳақида жуда оз одам билар эди. ICTP бу йўналишда 2006 йилни ўзида тегишли ишлар олиб борди. Аввалан бор ҳужжатни тайёрлаб, берилган таклифлар асосида биз давлат ходимларига ЭОКДТ бўйича чет эл тажрибаси билан танишиш учун ўқув сафарини ташкил этилди (http://en.ictp.uz/content/view/67/3/), ЭОКДТ он-лайн ресурси яратилиб ишга туширилди (www.opensource.uz), ЭОКДТ бўйича умумий маълумот сифатида махсус кўрсатув тайёрланди (http://ru.ictp.uz/downloads/tv/7/1.avi), UNDP-APDIP талабига биноан BBC тайёрлаган 2-қисмли «Код Бузувчилар» (Code Breakers) номли ҳужжатли фильмини APDIPni расмий рухсати (http://www.apdip.net/news/codebreakers-uzbek) билан ўзбек тилига ўгирилиб кенг оммага «Ёшлар» каналидан бир неча мартда намойиш этилди (http://ru.ictp.uz/downloads/cb/1.avi, http://ru.ictp.uz/downloads/cb/2.avi), ЭОКДТ бўйича Офис, Интернет, Графика, Мултимедиа, Веб, Хавфсизлик каби йўналишларда қўлланиши мумкин бўлган машҳур маҳсулотларини ўз ичига қамраб олган махсус компакт-диск тайёрланди ва кенг оммага тарқатилди (http://ru.ictp.uz/content/view/142/15/) , ЭОКДТ бўйича АКТ кўнгиллиларига бепул курслар ташкил этилди ва улар билан биргаликда бир неча веб саҳифаларини яратилди (www.ict.uz, www.timi.ziyonet.uz, www.solympuz.freenet.uz, http://ombudsman.gov.uz/), ушбу веб саҳифалари ва ICTPнинг бошқа веб-саҳифалари (www.ictp.uz, http://summit2006.ictp.uz, www.opensource.uz) ЭОКДТ дан фойдаланган ҳолда (Mambo, Joomla, Drupal) яратилган. ICTP томонидан ташкил этилган АКТ Саммит 2006 да ҳам ЭОКДТ бўйича алоҳида мавзу кўтарилди, ва Таиланд, Малайзия, Корея каби мамлакатларидан ЭОКДТ бўйича бир неча муҳим маърузалар берилди. Масалан э-таълим ва э-тиббиёт йўналишлари бўйича алоҳида ечимлар таклиф этилди. Ёш «Линуксоидлар» ҳаракати билан биргаликда бир неча учрашувлар олиб борилди, ва уларга ICTExpo 2006 да Linux паркини ташкил этишда кўмак кўрсатилди.
Маълумот сифатида, шуни айтиб ўтмоқчимизки, яқинда Компьютерлаштириш ва Ахборот-Коммуникация Технологияларини ривожлантириш бўйича Мувофиқлаштирувчи кенгаш томонида тасдиқланган «Эркин ва очиқ кодли дастурий таъминотдан фойдаланишни ривожлантириш дастури» (http://www.ictcouncil.gov.uz/main.php?gs_id=184&mess=1428) қабул қилинди. Демак, ЭОКДТ масаласи давлат даражасига кўтарилди, ва бу йўналишга муҳим аҳамият берилаётганидан аломатдир.
Якун қилиб, яна бир бор, ЭОКДТ бўйича шундай мулоҳаза бўлганлигидан хурсандмиз, ва умид қиламизки, мулоҳазалардан ташқари биз ўз кучларимизни бирлаштирамиз ва биргаликда Ўзбекистонда ЭОКТДларни ривожлантиришга ўз ҳиссамизни қўшамиз.
With sincere regards,
Sandjar Saidkhodjaev
Project Manager
"Assisting the Government of Uzbekistan in the formulation and implementation of ICT for development policy" (ICTP)
_______________________________________
Phone: (998 71) 134-10-51/52/37
Fax: (998 71) 134-10-63
Web: www.ictp.uz
E-mail: sandjar.saidkhodjaev@ictp.uz
Post a Comment